"Τα ίχνη του ερωτικού συναισθήματος χάνονται στην αυγή της ιστορίας" / του Ζαν-Κλοντ Μπολόν

«Depuis la nuit des temps, on trouve les traces du sentiment amoureux» Μαριάν Μενιέ (Marianne Meunier, ΜΜ): Η αγάπη υπάρχει σε όλους τους πολιτισμούς; Ζαν-Κλοντ Μπολόν (Jean-Claude Bologne, JCB): Σε όλους τους πολιτισμούς της δύσης που κατορθώσαμε να ερευνήσουμε, βρήκαμε πως στις σχέσεις μεταξύ ανδρών γυναικών πάντοτε υπήρχαν πτυχές που υπερβαίνουν την φυσική έλξη. Δεν μιλάμε πάντοτε κατ' ανάγκη για το ίδιο πράγμα, αλλά υπάρχει παντού κάτι παραπάνω: στην αρχαία Αίγυπτο, την Ελλάδα, την Ρώμη... ΜΜ: Τι είναι αυτό το «κάτι παραπάνω»; JCB: Είναι πάντοτε συναισθηματικής τάξεως, υπερβαίνει την φυσική έλξη ή την ανάγκη για αναπαραγωγή και εντοπίζεται σε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Στα ερωτικά αιγυπτιακά τραγούδια, που χρονολογούνται το 1500 π.Χ και συνιστούν την πρώτη έκφραση ερωτικού συναισθήματος στον δυτικό πολιτισμό, βρίσκουμε ήδη την θεματολογία που θα χαρακτηρίζει έκτοτε το ερωτικό συναίσθημα: ο έρωτας κατοικοεδρεύει στην καρδιά, περιγράφεται σαν ασθένεια ή σαν παγίδα που στήνει ο άνδρας στην γυναίκα, σαν σκάνδαλο για τους γονείς. Βρίσκουμε επίσης την αγάπη των γονέων προς τα παιδιά, π.χ. στην περίπτωση του Αμενόφι Δ' και της Νεφερτίτης. Όσο παλιά κι αν πάμε στην ιστορία, βρίσκουμε πάντοτε την ανάγκη οι σχέσεις να θεμελιώνονται σε συναισθήματα. ΜΜ: Μπορούμε να πούμε πως το συναίσθημα της αγάπης εξελίσσεται συν τω χρόνω; JCB: Όλα τα συστατικά της αγάπης είναι εξ αρχής παρόντα, αλλά κάθε πολιτισμός τα ανασυνθέτει σε μια κάπως διαφορετική εκδοχή της. Στην κλασική Αθήνα π.χ. το γεγονός πως οι γυναίκες είναι έγκλειστες στους γυναικωνίτες, από όπου δεν επιτρέπεται να βγουν αυτοβούλως και οι γάμοι είναι αυστηρά ρυθμισμένοι (π.χ. απαγορεύεται ο γάμος με μια ξένη) υποδηλώνει πως η αγάπη δεν θεωρείται σημαντική για την συγκρότηση του ζεύγους. Αυτό όμως δεν αποκλείει την ύπαρξη της αγάπης: το κλασικότερο παράδειγμα είναι η αγάπη τουΠερικλή προς την Ασπασία, που είναι επιπλέον ξένη, κάτι που καθιστά την σχέση τους καταδικαστέα από ηθικής απόψεως, μιας που η αγάπη που της έδειχνε ήταν εκ των πραγμάτων ισχυρότερη από το συναίσθημα της υπακοής του στους νόμους της πατρίδας του. Αλλά βρίσκουμε και στην Βίβλο μερικές ωραίες ερωτικές ιστορίες, με κορυφαία εκείνη του Ιακώβκαι της Ραχήλ. Αλλά εδώ η ερωτική σχέση εντάσσεται στους κοινωνικούς κανόνες, όπως π.χ. εκείνον που καθορίζει πως η μεγαλύτερη αδερφή οφείλει να παντρευτεί πριν την νεότερη, κάτι που εξαναγκάζει τον Ιακώβ να νυμφευθεί πρώτα την αδερφή της Ραχήλ Λεία, και μετά την αγαπημένη του. ΜΜ: Γιατί το ερωτικό συναίσθημα θεωρήθηκε τόσο πολύ συχνά ως εμπόδιο στην καθεστηκυία τάξη; JCB: Ο έρωτας γίνεται αντιληπτός ως παράγων κοινωνικής αταξίας από την στιγμή που ο γάμος θεσμοθετήθηκε και συνδέθηκε με την κληρονομιά των περιουσιακών στοιχείων, που σκοπός του είναι φυσικά να συσσωρεύονται. Στην Γαλλία αυτή η απαξία του έρωτα κράτησε ως το 1870. Κυριαρχεί επίσης επί πολλούς αιώνες η πεποίθηση πως ο έρωτας είναι ένα συναίσθημα υπερβολικά αφερέγγυο και ασταθές για να αποτελεί βάση για τον γάμο. Από χριστιανικής απόψεως, κάθε ερωτικό συναίσθημα εκτός γάμου αποτελεί εξορισμού ένδειξη λαγνείας, και άρα θεωρείται αντικείμενο περιφρόνησης και δυσπιστίας. Αλλά και η συζυγική αγάπη θεωρείται μια πολύ δευτερεύουσα μορφή αγάπης. Μόνο όταν εμπεδώνεται το μυστήριο του γάμου και η ανάλογη τελετή, τον 12ο αιώνα, βλέπουμε να εγκωμιάζεται η συζυγική αγάπη. Η ευλογία του γάμου από την εκκλησία επιτρέπει τον μετασχηματισμό της λαγνείας σε εκδήλωση της θείας χάριτος, αίροντας το χάσμα μεταξύ τους. Εμφανίζονται έτσι γάμοι που επικυρώνουν πολύ δυνατούς και μεγάλους έρωτες. Βέβαια όταν π.χ. ο Σεν Σιμόν (Saint-Simon) μιλάει στα «απομνημονεύματά» του για τον γάμο του, αφιερώνει δέκα σελίδες στον... πεθερό του! Θα έλεγε κανείς πως έχει νυμφευθεί εκείνον! Αλλά μερικές δεκαετίες αργότερα, όταν η σύζυγός του πεθαίνει, είναι απαρηγόρητος. Ο Σεν Σιμόν αγαπούσε αληθινά την γυναίκα του. ΜΜ: Μα τότε, ο έρωτας δεν θεωρείται ποτέ θετικό συναίσθημα; JCB: Πώς! Όσον αφορά την Γαλλία, είναι τη δεκαετία του 1870 που παρατηρούμε για πρώτη φορά μια εκπεφρασμένη βούληση να συνδέεται ο γάμος με τον έρωτα. Οι κοινωνιολόγοι της εποχής επέβαλαν την αντίληψη πως η Γαλλία ηττήθηκε πολεμικά από την Πρωσία διότι οι Γάλλοι στρατιώτες δεν ήταν επαρκώς «παθιασμένοι» και πως κανείς δεν μπορεί να είναι «παθιασμένος» αν είναι γόνος ενός γάμου «ψυχρού», που έχει δηλαδή συναφθεί από συμφέρον. Με άλλα λόγια, για να ξαναποκτήσουν πάθος οι Γάλλοι στρατιώτες, έπρεπε να πολλαπλασιαστούν οι γάμοι από έρωτα. Όσον αφορά τους χριστιανούς κοινωνιολόγους, χρειάζεται να φθάσουμε στον μεσοπόλεμο για να δούμε να αναπτύσσεται η επιχειρηματολογία πως είναι αναγκαίο ο γάμος να θεμελιώνεται στην αγάπη μεταξύ των συζύγων. ΜΜ: Σημαίνει αυτό πως ο έρωτας επηρεάζεται από τις ιστορικές συνθήκες; JCB: Ναι με την ευρεία έννοια του όρου «ιστορικές συνθήκες», αλλά όχι υπό την έννοια ενός μεμονωμένου συμβάντος, όπως π.χ. ενός πολέμου. Τον 19ο αιώνα, η εκβιομηχάνιση και οι μεγάλες μετακινήσεις αγροτικών πληθυσμών χαλαρώνουν τους οικογενειακούς δεσμούς. Χιλιάδες νέοι βρίσκονται να ζουν μόνοι, χωρίς να πιέζονται από οικογενειακές υποχρεώσεις ή συνοικέσια. Ο έρωτας θεωρείται έξαφνα ένας σημαντικός λόγος να προχωρήσει κανείς στον γάμο. ΜΜ: Υπάρχουν ανάλογες διακυμάνσεις στο συναίσθημα της αγάπης των γονέων προς τα παιδιά τους; JCB: Η αριστοκρατία και οι αυλικοί έχουν σημαντικότερα πράγματα να κάνουν από το να μεγαλώνουν τα παιδιά τους, και έτσι το έργο αυτό ανατίθεται σε τροφούς. Αλλά η Γαλλική Επανάσταση και η ανάδειξη των αστών σηματοδοτεί στον τομέα αυτόν μια μεγάλη αλλαγή νοοτροπίας. Θεωρώ πως αυτό οφείλεται στο ζήτημα της κοινωνικής καταξίωσης: ο αριστοκράτης υποχρεούνται να συμβάλει στην συνέχιση της οικογενειακής του παράδοσης, αλλά αυτό γίνεται με τρόπο λίγο-πολύ αυτόματο: αυτό που πρέπει κυρίως να αποφεύγεται, είναι ένας απρεπής γάμος. Ο αστός όμως, που δεν αντλεί κοινωνική καταξίωση από τους προγόνους του, οφείλει να την αντλήσει από την πορεία των παιδιών του. Η οικογενειακή ιστορία κρίνεται πλέον από το τι θα συμβεί στο μέλλον. Ο αστός π.χ. θέλει να αποκτήσουν τα παιδιά του καλύτερη μόρφωση από την δικιά του. ΜΜ: Και η αγάπη προς τον πλησίον, είναι αποκλειστικά χριστιανική; JCB: Και ναι, και όχι. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο αναδεικνύονται ήδη η αξία της συγγνώμης και του ελέους, που δεν είναι μεν ακριβώς ενδείξεις αγάπης προς τον πλησίον, αλλά πάντως σχετίζονται με ανθρωπιστικά ιδεώδη. Αυτό που είναι αποκλειστικά χριστιανικό, είναι η «αγάπη» (στα ελληνικά στο κείμενο, Σ.τ.Μ), αυτή η εκδήλωση της θείας χάριτος που προέρχεται από τον Θεό και κατακλύζει τον άνθρωπο σε βαθμό να τον υπερχειλίζει. Αυτή η «αγάπη» δεν είναι απλά ένδειξη μεγαλοψυχίας· είναι επίσης μια ένδειξη θείας επιλογής. Αυτό επίσης που κατά την γνώμη μου είναι αποκλειστικά χριστιανικό, είναι η πνευματική υπακοή, η σχέση μαθητή-διδασκάλου που κάνει τον πιστό να υπακούει στον πνευματικό του με πολύ μεγαλύτερη προθυμία από ότι τον γονιό του, καθώς η σχέση τους είναι πνευματική -και όχι σωματική. Ο Jean-Claude Bologne είναι Βέλγος ιστορικός και κοινωνιολόγος, εξειδικευμένος στον μεσαίωνα  πηγή:ppol.gr